شرایط امر به معروف ونهی از منکر

امر به واجب، واجب است و امر به مستحب، مستحب است و نهی از حرام، واجب؛ ولی این وجوب و استحباب مخصوص گروه خاصّی است و آن طور که غزّالی تصوّر کرده، شامل یکایک مردم نمی شود بلکه با چهار شرط بر فرد ثابت می گردد:

1- علم به واجب یا مستحب و یا حرام بودن امور؛ یعنی شناخت معروف یا منکر به دور از شبهه، بنابراین در امور متشابه امر به معروف و نهی از منکر واجب نیست.

2- احتمال تأثیر، بنابراین اگر بداند یا احتمال قوی بدهد که اقدامش تأثیر ندارد، واجب و مستحب نیست چون بی فایده است.

3- شخص مخاطب امر به معروف و نهی از منکر بر ادامه عمل خود اصرار داشته باشد. اما اگر نشانه ای باشد که آن کار را ترک کرده است، تکلیف ساقط می شود. چون دیگر امر به معروف و نهی از منکر بیهوده است.

و اما تارکين نماز را مي توان به چهار دسته تقسيم کرد:

 .1 ترک نماز از روي انکار: يعني نماز را که يکي از ضروريات دين است، واجب ندانسته و خود را موظف و مکلف به انجام آن نمي داند، چنين شخصي کافر است.

 2.ترک نماز از روي سهل انگاري و بي اعتنايي: اين قبيل افراد با ترک نماز، مرتکب گناه کبيره شده و فاسق مي گردند.

 3.ترک نماز در بعضي اوقات: اين اشخاص در اثر ضعف ايمان و بي توجهي به آخرت، گاهي نماز خوانده و گاهي ترک مي کنند و يا اين که نماز را در وقتش بجا نمي آورند، اينان هرچند مانند دو قسم ديگر نيستند، لکن از روايات اين گونه استفاده مي شود که از ضايع کنندگان نمازند. چنانکه اميرالمؤمنين علي(ع) مي فرمايد: «هيچ عملي به پيشگاه خداوند محبوب تر از نماز نيست، پس چيزي از امور دنيا، شما را از خواندن نماز اول وقت باز ندارد، زيرا خداوند تعالي مذمّت نموده قومي را و فرموده: واي بر آن نمازگزاراني که از نمازشان غفلت کنند و در انجام آن در اول وقت مسامحه ورزند و عمداً تأخير اندازند»(وسائل الشيعه، جلد3، صفحه ي82 )

 4. ترک واجبي از واجبات نماز: يعني نماز مي خواند، اما نه آن نمازي که از او خواسته اند، بلکه نمازي که در لباس يا مکان غصبي خوانده شده و يا قرائت و اذکار واجبي را غلط مي خواند. از ظاهر روايات چنين احتمال مي رود که اين قبيل افراد نيز از ضايع کنندگان نماز به شمار مي روند. رسول خدا(ص) فرمود: «دزدترين دزدها کسي است که از نمازش بدزدد، گفته شد: يا رسول الله، چگونه از نمازش مي دزدد؟ فرمود: رکوع و سجود آن را تمام انجام نمي دهد»( مستدرک الوسائل، جلد1، صفحه ی172 (.

 طبق آنچه گفته شد، نماز نشانه ي مليّت اسلام است، اگر کسي عمداً آن را ترک کند از دايره ي اسلام خارج شده و قطعاً به آتش دوزخ الهي گرفتار خواهد آمد.

 سيماى پذيرفتگان ولايت خدا

  آنكه ولايت خدا را پذيرفت:
 1. كارهايش رنگ خدايى پيدا مى‏كند. «صبغة اللّه»( بقره، 138)
 2. براى خود رهبرى الهى برمى‏گزيند. «ان‏اللّه قد بعث لكم طالوت ملكاً»( بقره، 247)
 3. راهش روشن، آينده‏اش معلوم و به كارهايش دلگرم است. «يهديم ربّهم بايمانهم»( يونس، 9)، «انّا اليه راجعون»( بقره، 156)، «لانضيع اجرالمحسنين»( يوسف، 56)
 4. در جنگ‏ها و سختى‏ها به يارى خدا چشم دوخته و از قدرت‏هاى غير خدايى نمى‏هراسد. «فزادهم ايماناً»( بقره، 173)
 5. از مرگ نمى‏ترسد و كشته شدن در تحت ولايت الهى راسعادت مى‏داند. امام حسين‏عليه السلام فرمود: «انّى لا ارى الموت الاّ السعادة».( بحار، ج‏44، ص‏192)
 6. تنهايى در زندگى براى او تلخ و ناگوار نيست، چون مى‏داند او زير نظر خداوند است. «ان اللّه معنا»( توبه، 40)
 7. از انفاق و خرج كردن مال نگران نيست، چون مال خود را به ولى خود مى‏سپارد.«يقرض اللّه قرضاً حسناً»( بقره، 245)
 8. تبليغات منفى در او بى اثر است، چون دل به وعده‏هاى حتمى الهى داده است: «والعاقبة للمتّقين»( اعراف، 128)
 9. غير از خدا همه چيز در نظر او كوچك است. امام على‏عليه السلام فرمود: «عظم الخالق فى أنفسهم فصغر مادونه فى أعينهم...».( نهج‏البلاغه، خ 193)
 10. از قوانين و دستورات متعدّد متحيّر نمى‏شود، چون او تنها قانون خدا را پذيرفته و فقط به آن مى‏انديشد. و اگر صدها راه درآمد برايش باز شود تنها با معيار الهى آن راهى را انتخاب مى‏كند كه خداوند معيّن كرده است. «ومن لم يحكم بماانزل‏اللّه»(مائده 44.45)

پیام های درد ناک                                                                                                                               پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله مى‏فرمايد: هنگامى كه افراد كافر و دشمن خدا مى‏ميرند و به سوى گورستان روانه مى‏شوند، به اطرافيان خود پيام‏ها ونداهايى را مى‏دهند. (پيام‏هايى كه گوش ملكوتى براى شنيدنش لازم است و امثال ما كه نمى‏توانيم بشنويم، بايد پاى سخن پيامبر واهل‏بيت اوعليهم السلام بنشينيم تا براى ما بيان نمايند).

 آن شخص كافر به اطرافيان خود مى‏گويد: 

 من از شيطان گول خوردم، اودر قالب خيرخواهى وجلوه‏گرى مرا گمراه كرد.

 من از دنيا گول خوردم، به او دل بستم و اطمينان كردم و از خدا غافل شدم.

 من از آدم‏هاى دوست‏نما گول خوردم، آنان مرا رها و خوار كردند.

 من از فرزندانم گول‏خوردم كه براى خوشى آنان دين ودنيايم را تباه كردم.

 من از ثروتم گول خوردم و در حق خدا و مردم بخل نموده و انفاق نكردم.

 و اكنون من از مدّت  طولانى قبر رنج مى‏برم و ناله‏ها دارم... .

 قبر، خانه تنگ، تاريك و وحشتناك است... .

 و در پايان مى‏گويد: «واحَسرَتاه عَلى ما فَرَّطْتُ فِى جَنْبِ اللّه...» اى واى بر من! حسرت بر من، بخاطر آن سهل‏انگارى‏هايى كه در راه خدا كرده‏ام...(278)

 در حديث ديگرى از پيامبر اسلام‏صلى الله عليه وآله چنين مى‏خوانيم:

 سوگند به آن قدرتى كه جان محمّد در دست اوست! اگر مردم جايگاه مردگان را مشاهده مى‏كردند و گفتارشان را مى‏شنيدند، او را رها كرده و به حال خودشان اشك‏ها مى‏ريختند. زيرا روح آن مرده از بالاى جنازه‏اش فرياد مى‏زند و مى‏گويد: اى اهل و فرزندانم! دنيا شما را بازى ندهد، همان گونه كه مرا بازى داد، تمام اموالى كه در طول زندگى از حلال و حرام جمع كردم، براى ديگران گذاردم كه لذّتش براى ديگران و عقاب و مسئوليّتش براى من است. پس از آنچه بر سر من آمده بترسيد و عبرت بگيريد.(279)                         278) بحار، ج‏6، ص‏258.
279) بحار، ج‏6، ص‏161.

اهرم‏هاى بازدارنده‏ى گناه                                                                                                                                   همان گونه كه ترمز در اتومبيل لازم است تا آن را از سقوط در پرتگاه‏ها و خطرات كنترل كند، غرائز و خواسته‏هاى انسان نيز، نياز به كنترل دارد.
 خطوط كلى كنترل انسان در برابر گناه را مى‏توان در امور زير خلاصه نمود:
 1- تفكر در امور گوناگون.  تفكر در عاقبت گناه، عامل توبه است.
 تفكر در فناى دنیا، عامل زهد است.
 تفكر در نعمت‏ها، عامل حب خداست.
 تفكر در حوادث عبرت‏آموز، عامل تواضع است.
 تفكر در مرگ عامل كنترل هوس‏هاى نفسانى است.
 تفكر در احوال بزرگان، عامل مقایسه و رشد است.
 تفكر در عواقب كار، عامل مصونیت از گناه است.
 تفكر در عذاب الهى، عامل خوف از خداست.
 تفكر در ضعف‏ها، عامل توكل است.
 تفكر در تاریخ، عامل عبرت است.
 تفكر در آفریده‏ها، عامل ایمان به خدا است.
 تفكر در مفاسد اخلاقى، عامل تهذیب است.
 تفكر در سختى‏هاى دیگران، عامل استقامت است.
 تفكر در نیكى و مهربانى‏هاى والدین، عامل احسان به آنها است.
 از خصوصیات فكر و تفكر این است كه:
 فكر عبادتى است بى ریا، زیرا پیدا نیست تا ریا بردار باشد.

 روش برخورد با مخالفان

 مخالفان به چند دسته تقسيم مى‏شوند كه بايد با هر كدام به نحوى عمل كرد:
 * گاهى افرادى به خاطر جهل و نادانى در برابر حقّ قرار مى‏گيرند و دشمنى مى‏كنند كه اين آيه دستور محبت و برخورد احسن مى‏دهد.
 در آيات ديگر نيز در اين‏باره آمده است:
 1. و هنگامى كه نادانان ايشان را (به سخنى ناروا) مخاطب سازند، سخنى مسالمت‏آميز يا سلام گويند. «و اذا خاطبهم الجاهلون قالوا سلاما»( فرقان، 63)
 2. و چون بر بيهوده و ناپسند بگذرند، با بزرگوارى بگذرند. «و اذا مرّوا باللغو مرّوا كراما»( فرقان، 72)
 * گاهى مخالفت افراد بر اساس شك و ترديد است كه بايد با آنان از طريق استدلال و برطرف كردن شبهات برخورد كرد. 
 شك در مورد خداوند. «أفى اللّه شك...»( ابراهيم، 10)
 شك و ترديد در مورد قيامت و رستاخيز. «ان كنتم فى ريب من البعث»( حج، 5)
 ترديد در مورد نزول وحى وكتب آسمانى بر پيامبر. «ان كنتم فى ريب مما نزلنا على عبدنا»( بقره، 23)
 * گاهى مخالفت بر اساس حسادت است كه بايد با اغماض برخورد كرد. 
 برادران يوسف اعتراف به حسادت و خطاى خود كردند، كه با وعده آمرزش حضرت يوسف روبرو شدند. «انّا كنّا لخاطئين... لا تثريب عليكم اليوم»( يوسف، 91 - 92)
 هابيل، در مقابل حسادت برادرش قابيل گفت: اگر تو قصد كشتن من را دارى، من (هرگز) دست به چنين كارى نمى‏زنم. «لئن بسطت الىّ يدك لتقتلنى ما انا بباسط يدى اليك لاقتلك»( مائده، 28)
 * گاهى مخالفت به خاطر حفظ موقعيّت و رفاه و كاميابى‏هاى مادّى است. در اين موارد اتمام حجّت كافى است و آيات «ذرهم»( انعام، 91 و حجر، 3) (آنان را به حال خود واگذار) و «اعرض عنهم»(، 42 ، نساء، 63 و 81.) (از آنان رويگردان و دورى كن) مطرح است.
 * گاهى مخالفت، در قالب كارشكنى و هَجو و تضعيف ايمان مردم است كه برخورد با اين گروه را آيات ذيل در قالب برخورد شديد با آنان و قطع رابطه و دستگيرى و گاهى اعدام مشخص مى‏كند:
 «واغلظ عليهم»( توبه، 73) با سختى و شدّت با كفّار برخورد كن. 
 «اذا سمعتم آيات اللّه يكفر بها و يستهزء بها فلاتقعدوا معهم حتّى يخوضوا فى حديث غيره»( نساء، 140) و چون بشنويد كه به آيات خدا كفر مى‏ورند و آنان را به مسخره مى‏گيرند، نبايد با آنان بنشينيد تا به گفتارى ديگر بپردازند.
 «لا تتخدوا اليهود و النصارى‏ اولياء»( مائده، 51) يهود و نصارى را دوست و سرپرست خود نسازيد.
 «اخذوا و قتّلوا تقتيلا»( احزاب، 61) كفّار را بگيريد و به شدّت به قتل رسانيد.
 * گاهى دشمنى آنان با دست بردن به اسلحه و مبارزه‏ى مسلحانه است كه قرآن مى‏فرمايد: «فاعتدوا عليه بمثل ما اعتدى‏ عليكم...»( بقره، 194) همان گونه آنان بر شما تعدّى كردند بايد با آنان مقابله به مثل كنيد.

حساب و جزاى كارهاى انجام نشده

در فرهنگ اسلام براى انسان دوگونه حساب و جزا ثبت مى شود:
1 كارهايى كه خودش انجام داده است .
2 كارهايى را كه انجام نداده ، ولى تصميم بر انجام آن داشته است .
توضيح آنكه : بر خلاف قوانين حقوقى اين جهان كه تنها روى كارهاى انجام شده حكم صادر مى كنند و نسبت به افكار و انگيزه ها و آرزوها و نيّت ها عكس العملى نشان نمى دهند، اسلام ، هم براى كارهايى كه انسان انجام داده و هم نسبت به انگيزه و نيّت هايى كه در دل داشته و به مرحله عمل نرسيده حساب باز نموده است ، به طورى كه هرگاه انسانى در مشرق زمين عمل صالح يا فاسدى انجام دهد، هرچند سال ها بلكه قرنها از آن گذشته باشد و ديگرى در مغرب نسبت به انجام آن كار راضى يا ناراضى باشد، در دادگاه عدل الهى به هنگام جزا يا كيفر، پاى او را نيز به ميان مى كشند.
اين رضايت باطنى و پيوند مكتبى ، علاوه بر اينكه يك حقيقت قابل ملاحظه اى در سازندگى انسان است ، از درون نيز نقش مهمّى 

توبه در قرآن(ذيل آيه 60 سوره مريم)

 1. معمولاً قرآن كريم بدنبال آيات عذاب، جمله‏ى «الاّالّذين تابوا» يا جمله‏ى «الاّ من تاب» را آورده تا بگويد: راه اصلاح، هرگز بر كسى بسته نيست.
 2. توبه، واجب است. زيرا فرمان خداوند است. «توبوا الى اللّه»( تحريم، 8)
 3. قبول توبه‏ى واقعى قطعى است، زيرا نمى‏توان باور كرد كه ما به امر او توبه كنيم ولى او نپذيرد. «هوالّذى يقبل التوبة عن عباده»( شورى، 37)، «هوالتّواب الرحيم»( بقره، 37)
 4. خداوند هم توبه را مى‏پذيرد و هم كسانى را كه بسيار توبه مى‏كنند دوست دارد. «يحبّ التّوابين»( بقره)
 5. توبه، بايد با عمل نيك و جبران گناهان همراه باشد. «تاب و عمل صالحا»( فرقان، 71.)، «تاب من بعده و اصلح»( انعام، 54)، «تابوا واصلحوا و بيّنوا»( بقره، 160)
 6. توبه، رمز رستگارى است. «توبوا ... لعلكم تفلحون»( نور، 31)
 7. توبه، وسيله‏ى تبديل سيئات به حسنات است. «الاّ من تاب و عمل صالحاً فاولئك يبدّل اللّه سيئاتهم حسنات»( فرقان، 70)
 8. توبه، سبب نزول باران است. «توبوا ... يرسل السماء»( هود، 52)
 9. توبه، سبب رزق نيكو است. «توبوا اليه يمتّعكم متاعاً حسنا»( هود، 3)
 10. توبه در هنگام ديدن آثار مرگ و عذاب پذيرفته نمى‏شود. «حتّى اذا حضر احدهم الموت قال انّى تبت الان»( نساء، 18)
 11. خداوند علاوه بر قبول توبه، لطف ويژه نيز دارد. «هو التّواب الرحيم»( بقره، 37)
 «ثمّ تاب و اصلح فانّه غفور رحيم»( انعام، 54)، «ثمّ تاب عليهم انّه بهم رؤف رحيم»( توبه، 117)
 «الاّ مَن تاب و آمن و عمل صالحا فاولئك يدخلون الجنّة»( مريم، 60)
 «ثمّ توبوا اليه ان ربّى رحيم ودود»( هود، 90) در اين آيات در كنار توبه به مسئله رحمت و رأفت و محبّت الهى اشاره شده است.
 12. قرآن ترك توبه را ظلم و هلاكت دانسته است. «و من لم يتب فاولئك هم الظالمون»( حجرات، 11) «ثم لم يتوبوا فلهم عذاب جهنّم»( بروج، 10)

صفات مومن
صفات مؤمنين در قرآن بطور مفصل بيان شده است ولي براي رعايت اختصار به بعضي از آنها اشاره مي‌نمائيم.
الف: صفات فردي:
1. خشوع در نماز «الَّذِينَ هُمْ فِي صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ» يعني: «مؤمنين كساني هستند كه در نماز خويش خاشع و فروتن هستند و ديده بر سجده‌گاه خود دارند و به اين سو و آن سو نمي‌نگرند و دلشان در گرو مهر و عشق به خداست.
2. دوري از گفتار و عملكرد بيهوده «وَ الَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ» مردم با ايمان كساني هستند كه از هر گفتار و نوشتار و عملكرد بيهوده و بي‌ثمر و بي‌اهميت روي مي‌گردانند. چراكه به باور آنان چنين گفتار و كردار بيهوده و زشت و ناپسند است و بايد از آن دوري جست.
3. پاكدامني: «وَ الَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ» آنان (مؤمنان) كساني هستند كه دامن خويش را حفظ مي‌كنند، منظور از حفظ دامن خويش، اين است كه رابطة جنسي آنان تنها در قلمرو خانه و خانواده، و در چهارچوب مقررات شرعي و اخلاقي و انساني است. و هرگز خود را با پستي و زشتي گناه آلوده نساخته، و دامان به حرام و گناه نمي‌آلايند، و چشم و دل و جسم را از حرام حفظ مي‌كنند.
4. دوري از بدگماني، غيبت، بدگوئي، تجس
«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَ لا تَجَسَّسُوا وَ لا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضاً»[2] ترجمه: «اي كساني‌كه ايمان آورده‌ايد دوري گزينيد از بعضي گمان‌هاي (بد)، كه آن گمانها گناه است، و تجسس در عيوب ديگران نكنيد (از چيزهائي كه از بدي ايشان بر شما پنهان است) و غيبت و بدگوئي از يگديگر نكنيد.

                        إِنَّ رَجُلاً أَتى سَيِّدَنا رَسولَ اللّه صلى الله عليه و آله فَقالَ: يا رَسولَ اللّه عَلِّمنى خُلقا يَجمَعُ لى خَيرَ الدُّنيا وَالخِرَةِ فَقالَ صلى الله عليه و آله : لاتَكذِب؛

مردى به رسول خدا صلى الله عليه و آله عرض كرد: به من اخلاقى بياموزيد كه خير دنيا و آخرت در آن جمع باشد، حضرت فرمودند: دروغ نگو.

(بحارالأنوار، ج72، ص262، ح43)

اخلاق امام على عليه السلام:

لَيسَ الكَذِبُ مِن خَلائِقِ الإِسلامِ؛

دروغگويى از اخلاق اسلام نيست.

(غررالحكم، ج5، ص74، ص7460)

ترجیح صداقت بر امام على عليه السلام:

علامة اَلايمانُ أَن تُؤثِرَ الصِّدقَ حَيثُ يَضُرُّكَ عَلَى الكَذِبِ حَيثُ يَنفَعُكَ؛

. نشانه) ايمان، اين است كه راستگويى را هر چند به زيان تو باشد بر دروغگويى، گرچه به سود تو باشد، ترجيح دهى.

(نهج البلاغه، حكمت 458)